Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2011-04-11

Do końca swoich dni

Kara dożywotniego pozbawienia wolności jest w obecnie obowiązującym kodeksie karnym karą najwyższą. Orzekana rzadko ale w sposób wydawałoby się ostateczny, określająca miejsce człowieka na ziemi, do końca jego życia. Współczesna penitencjarystyka, patrzy jednak na tę karę inaczej, starając się przygotować powrót skazanego do społeczeństwa.

W większości krajów świata jest najdłuższą karą izolacyjną, na jaką sądy mogą skazywać przestępców. Nowoczesne kodeksy karne pojawiły się w oświeceniu i kara dożywotniego więzienia przewija się od tamtych czasów w uregulowaniach prawnych.

W Polsce znana była już w okresie przedrozbiorowym. Przewidywały ją też kodeksy karne państw zaborczych. Kodeks Tagancewa, uchwalony w Rosji w 1903 roku, i który w II RP obowiązywał do 31 sierpnia 1932 r. przewidywał takie rozwiązanie, a w rosyjskiej myśli prawnej, dożywocie miało różne
formy, również dożywotniej zsyłki.

W kodeksie Makarewicza, obowiązującym od 1 września 1932 r. do 31 grudnia 1969 r. (ze zmianami), kara ta była przewidziana w trzech rozdziałach w 7 artykułach i orzekana była za przestępstwa przeciwko niepodległości, legalnym władzom RP, działania na korzyść nieprzyjaciela, działania przeciwko państwu podczas służby w dyplomacji, oraz za zabójstwo. Wymieniana była przeważnie jako alternatywa kary śmierci. W kodeksie tym, nie przewidywano kary pozbawienia wolności trwającej dłużej niż piętnaście lat. Obowiązywał prawie 37 lat, ze zmianami i wyłączeniami,
które były regulowane przez Dekret PKWN z 1944 r. i Mały kodeks karny.

Obowiązujący od 30 października1944 r. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października1944 r. o ochronie Państwa, spełniający funkcje kodeksu karnego, został 12 lipca 1946 r. zastąpiony przez Dekret z 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, zwanym Małym Kodeksem Karnym (Mkk). Ustawa ta przewidywała karę dożywotniego pozbawienia wolności w 13 artykułach, tj. prawie 1/3 przestępstw. Szczególnie chętnie szafowano nią w rozdziale 1. dotyczącym przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu. Jest oczywiste, że zmiany w prawie reprezentowane przez te dwie ustawy miały na celu walkę z przeciwnikami politycznymi nowego ustroju.

Uchwalony 19 kwietnia 1969 roku a obowiązujący od 1 stycznia roku następnego kodeks karny, zwany kodeksem Andrejewa, nie przewidywał za żadne przestępstwo kary dożywocia.

Została ona zastąpiona karą 25 lat więzienia (przy ciągle obowiązującej karze śmierci). Jednym z powodów takiego posunięcia był fakt ujawniany w ówczesnych badaniach, że kara ta nie jest praktycznie wykonywana do końca, ponieważ zapadała głównie w wyniku rozpraw o podłożu politycznym i na skutek wielu amnestii była skracana.

Regulacje prawne

W obecnie obowiązującym kodeksie karnym z 1997 roku, obowiązującym od 1 września 1998 r., kara ta została przywrócona. W rozdziale IV art. 32 jest wymieniona jako najsurowsza z obowiązujących.

Jest przewidziana w 7 artykułach za przestępstwa: przeciwko pokojowi, ludzkości, przestępstwa wojenne, przeciwko RP i za zabójstwo.

Kodeks Postępowania Karnego zarządza, by w sprawach o przestępstwa nią zagrożone, sąd orzekał w składzie dwóch sędziów i trzech ławników (art. 28 §4).

Wyznaczenie składu orzekającego na wniosek prokuratora lub obrońcy, można dokonać w drodze losowania (art. 351 §2). Apelacja lub kasacja od takiego wyroku, rozpoznawana jest w składzie pięciu sędziów (art. 29 §2). Nie może być również ta kara efektem zaostrzenia kary przez sąd odwoławczy (art. 454 § 3). Ta kara nie może być efektem zaostrzenia kary przez sąd odwoławczy.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności jest możliwe po odbyciu przez niego 25 lat kary (art. 78 § 3, kk). W razie warunkowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności okres próby wynosi 10 lat (art. 80. § 3 kk). W przypadkach szczególnych, sąd podczas wymierzania tej kary, może ustanowić ograniczenia do skorzystania z dobrodziejstwa warunkowego przedterminowego zwolnienia, przedłużając ten okres powyżej 25 lat (art. 77. § 2 kk).

Spośród skazanych i odbywających tę karę, 67 osób ma ograniczone prawo do warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Osoby skazane na dożywocie, mogą także skorzystać z prawa łaski, które to jest prerogatywą głowy państwa, w Polsce prawem łaski dysponuje Prezydent RP na podstawie art. 139 konstytucji RP. Ten akt jest bezskuteczny wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu i na podstawie orzeczeń trybunałów międzynarodowych. Aktem łaski ustawodawczej która może zmienić ten wyrok jest też amnestia, czy indywidualnie stosowana przed uprawomocnieniem się wyroku – abolicja.

Metody pracy i pomocy

Prowadzenie oddziaływań penitencjarnych z tą kategorią skazanych, osobami skazanymi za poważne przestępstwa, zdemoralizowanymi, często silnie identyfikującymi się ze światem przestępczym wymaga szczególnego wysiłku kadry penitencjarnej.

Zasady organizacji i prowadzenia pracy z tą grupą biorą pod uwagę:

– wykorzystywanie wyników orzeczeń psychologiczno – penitencjarnych i otaczanie podopiecznych wzmożoną opieką psychologiczną i wychowawczą,
– przeciwdziałanie negatywnym skutkom pobytu w długotrwałej izolacji, poprzez możliwość rozwijania zainteresowań, uczestnictwie w programach edukacyjno profilaktycznych, nauki, w tym podnoszenie kwalifikacji zawodowych czy wręcz nauka zawodu i przez to stworzenie możliwości przyszłego zatrudnienia czy działania mające na celu wdrożenie do codziennej pracy,
– pomoc w utrzymaniu lub nawiązaniu prawidłowych relacji z bliskimi, oraz oczywiście korzystanie z ogólnodostępnej oferty penitencjarnej.

Przykłady oddziaływań wobec więźniów skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności prowadzonych w poszczególnych jednostkach w ubiegłym roku:

– w ZK w Sieradzu wszyscy skazani na dożywocie wyrażający chęć wykonywania pracy byli zatrudnieni odpłatnie, na 15 osadzonych, 10 pracowało,
– w ZK we Włocławku na koniec roku 2009 przebywało 80 skazanych na karę 25 lat pozbawienia wolności i 4 skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Z tej grupy 32 skazanych było objętych zatrudnieniem, 40 nauczaniem, 27 brało udział w programach resocjalizacyjnych realizowanych w jednostce,
– w ZK w Lublińcu 2 skazane na karę dożywotniego pozbawienia wolności zatrudniono w odpłatnie w Firmie „Bitron” przy montażu podzespołów do sprzętu AGD i motoryzacji,
– w ZK w Raciborzu z 8 skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności 6 zatrudniono w Przedsiębiorstwie Przemysłu Odzieżowego, w warsztatach i magazynie,
– w ZK w Krzywańcu, realizacja psychokorekcyjnego programu dla kobiet mającego na celu minimalizowanie skutków długotrwałej izolacji.

Zakres tematyczny programów i liczba korzystających więźniów: kulturalno – oświatowe – 36, sportowe – 15, przeciwdziałanie przemocy i agresji – 13, przeciwdziałanie uzależnieniom – 7, przeciwdziałanie postawom prokryminalnym – 4, aktywizacja zawodowa – 6, kształtowanie umiejętności społecznych -13, kształtowanie umiejętności poznawczych – 7, integracja rodzin – 5, inne – 13.

W 2009 roku we wszystkich programach penitencjarnych realizowanych w jednostkach podległych OISW wzięło udział 119 więźniów na 245 skazanych na karę dożywocia i 778 spośród 1515 skazanych na karę 25 lat pozbawienia wolności.

Praktyka pracy z tą grupą osób wskazuje na długofalowe, pozytywne efekty uczestnictwa w programach readaptacyjnych. Efekt wzmacnia intensywna opieka wychowawczo-psychologiczna.

Ważna dla tej klasy osadzonych jest też opieka duszpasterska, dająca pociechę, nadzieję, szansę na zrozumienie swej winy i rozwoju duchowego.

Unia Europejska o wykonaniu kary

Rada Europy wydała w 2003 roku Rekomendację nr. 2003 (23) dotyczącą wykonywania przez administrację więzienną kar dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności. Określono tam cele tych kar, zaproponowano zasady ich wykonywania.

Celami ogólnymi wykonywania tych kar powinny być: zapewnienie by więzienia były bezpieczne dla osadzonych i pracujących z nimi, przeciwdziałanie szkodliwym skutkom tych kar, poprawienie możliwości udanego powrotu do społeczeństwa.

Wśród zasad jakimi powinny się posługiwać instytucje je wykonujące wymienia się:
– tworzenie indywidualnych planów wykonania kary, wobec każdego więźnia, uwzględniające ocenę ryzyka i potrzeb, przegotowywane w miarę możliwości razem z nim – zasada indywidualizacji,
– taka organizacja życia więziennego by przybliżać je do życia na wolności
– zasada normalizacji,
– stworzenie więźniom możliwości ponoszenia osobistej odpowiedzialności za swoje życie więzienne
– zasada odpowiedzialności,
– zasada ochrony i bezpieczeństwa dla osadzonego i osób stykających się z nim, ocena ryzyka stwarzanego przez osadzonego i jemu zagrażającemu.

Planowanie powinno zmierzać do progresywnego przejścia przez system więzienny, od bardziej do mniej restrykcyjnych warunków, aż po odbywanie jej w ostatniej fazie w zakładzie otwartym.

Postuluje się wspieranie szans powrotu do społeczeństwa poprzez wdrożenie do wykonywania pracy, zdobywanie wykształcenia, uczenie i wspieranie racjonalnego wykorzystania czasu spędzanego w zakładzie czy wreszcie stwarzanie zachęt do udziału w programach obniżających skłonność do szkodliwych zachowań i powrotu do przestępstwa po zwolnieniu.

Reżimy więzienne powinny być tak zorganizowane by zapewnić elastyczne reagowanie na zmieniające się wymogi bezpieczeństwa. W oddziałach maksymalnego zabezpieczenia powinny być tak zorganizowane by umożliwiać kontakty ze sobą skazanych.

Wymienia się specjalne kategorie więźniów dożywotnich i długoterminowych, np. cudzoziemców, starszych wiekiem, z zaburzeniami psychicznymi, terminalnie chorymi, kobiety jako mniejszość wśród osób skazywanych na te kary, nieletnich, czy osoby które prawdopodobnie spędzą swoje życie w więzieniu, zalecając wzięcie pod uwagę specyfiki tych grup.

Omawia się tam także problemy związane z reintegracją, zwrócono uwagę na specyficzny dobór i cechy personelu pracującego z tymi osobami oraz podkreślono wagę badań naukowych.

DOŻYWOCIE W LICZBACH

Dożywocie 1956-1964 (wyroki prawomocne)

Brak jest danych za lata 1965-1969. W latach 1996-97 obowiązywało 2 letnie memorandum na wykonywanie kary śmierci, zapadłe w tych latach wyroki zostały zamienione na karę dożywotniego więzienia.

Dożywocie 1996-2010 (wyroki prawomocne)

Skazani na dożywocie, stan na 06.12.2010 r.

Skazani na tę karę przebywają w jednostkach penitencjarnych we wszystkich okręgach. Kobiety osadzone są w 5 jednostkach, najwięcej w ZK w Grudziądzu – 4 osoby. Mężczyźni odbywają karę w 74 zakładach, najwięcej w ZK w Sztumie – 14 osób, w Wołowie – 13, po 12 w Czarnem, Sieradzu.

Spośród skazanych na tę karę 11,8% jest w wieku 19-27 lat, 64,86% w przedziale 28-42 oraz 23,31% w wieku od 43 do 67 i powyżej.

W tej grupie skazanych najwięcej jest osób z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym 44,93%, następnie z zasadniczym zawodowym 30,74%. Wykształcenie średnie jest udziałem 23,64%. Wyższe i niepełne podstawowe po 0,67% (po 2 osoby).

Analiza danych od roku wprowadzenia nowego kodeksu, tj. 1998 po rok 2010, wskazuje na systematyczny wzrost orzekania tej kary. Daje się jednak zauważyć, zmniejszającą się jego dynamikę. W ostatnich pięciu latach, średni przyrost skazanych na tę karę wynosi 11,8%. W latach 1998 -2010 najwyższy wzrost nastąpił pomiędzy 1998 (pierwszym rokiem obowiązywania nowego kodeksu) a 1999 i wyniósł 79% a najniższy z 2007 na 2008, tylko 8%. Średni przyrost skazanych na tę karę w latach 2001-2010 wyniósł ok. 19,3%.

Kara dożywotniego więzienia, obowiązuje jako najsurowsza z orzekanych lub druga po karze śmierci w wielu krajach świata. W Europie jest orzekana m.in. w Polsce, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Szwajcarii, Czechach, zniesiono ją w Norwegii, Hiszpanii i Portugalii, Grecji i Austrii.

W krajach europejskich tam gdzie prawo przewiduje tę karę, oprócz Białorusi i Łotwy gdzie zachowano karę śmierci, jest najwyższą.

Obowiązuje w USA i Kanadzie, w której jest karą najwyższą, zaś w Ameryce Południowej jest stosowana tylko w Argentynie i Peru, gdzie także jest karą najwyższą. W pozostałych krajach Ameryki Płd. jest zniesiona. W Azji stosują ją Chiny, Indie, Kazachstan (z orzekaną nadal karą śmierci) i Turcja, a zniesiono ją w na Filipinach. Jest stosowana w Australii.

W Afryce pozostała w systemie prawnym RPA i Nigerii, zniesiono ją natomiast w Kongo. O innych krajach Afryki niewiele wiadomo w tej sprawie. Tylko w systemie prawnym jednego państwa – Rosji, jej stosowanie określone jest jako „stosowana z ograniczeniami”, przy nie wykonywaniu kary śmierci już od 10 lat.

Grzegorz Korwin-Szymanowski
zdjęcie Piotr Kochański