Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2009-11-06

Przeludnienie w polskich więzieniach - wyroki Trybunału

22 października 2009 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyroki w sprawach Orchowski przeciwko Polsce (17885/04) oraz Sikorski przeciwko Polsce (17599/05). Trybunał uznał, że doszło w tych sprawach do naruszenia art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Wskazał także, że kwestia związana z przeludnieniem w polskich więzieniach jest problemem natury systemowej.

Skarżący, K. Orchowski i N. Sikorski, są polskimi obywatelami odbywającymi obecnie karę pozbawienia wolności. Przebywali na przemian w kilku aresztach śledczych i zakładach karnych, gdzie – jak twierdzili – byli osadzeni w celach o powierzchni mniejszej niż minimalny standard przewidziany w prawie krajowym, tj. poniżej 3 m² na osobę. W związku z powyższym skarżący składali liczne skargi do władz penitencjarnych, wskazując, że według oficjalnych statystyk więziennictwa liczba osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych wynosiła średnio 110 % maksymalnej dopuszczalnej pojemności danej jednostki.

W odpowiedzi władze penitencjarne potwierdziły, że w związku z występującym w skali całego kraju chronicznym problemem przeludnienia jednostek penitencjarnych, koniecznym było zmniejszenie poniżej 3 m² powierzchni celi przypadającej na 1 osobę. W pismach do skarżących sędziowie penitencjarni potwierdzili, że na podstawie art. 248 Kodeksu karnego wykonawczego naczelnicy jednostek penitencjarnych byli uprawnieni do umieszczania osadzonych w celach o powierzchni poniżej minimalnego standardu krajowego. Skargi złożone przez skarżących zostały odrzucone jako nieuzasadnione.

Skarżący złożyli także pozwy cywilne o odszkodowanie z tytułu niezapewnienia im odpowiednich warunków osadzenia. Sprawa K. Orchowskiego jest w toku. Powództwo N. Sikorskiego o odszkodowanie za niewłaściwe warunki bytowe w AŚ w Koszalinie zostało oddalone, natomiast sądy polskie zasądziły mu odszkodowanie w wysokości 5 000 złotych za doznany uszczerbek na zdrowiu spowodowany osadzeniem w celi z palaczami.

Skarżący złożyli skargi do Europejskiego Trybunału praw Człowieka, w których zarzucili, że warunki bytowe w placówkach penitencjarnych, w których odbywali karę pozbawienia wolności, były niezgodne ze standardami art. 3 Konwencji. Skarżący zarzucili w szczególności, że byli oni umieszczeni w celach o powierzchni poniżej 3 m² na osobę.

Trybunał podkreślił, że w sytuacji, gdy przeludnienie w jednostkach penitencjarnych osiąga pewien poziom, brak przestrzeni życiowej w celach może stać się podstawowym elementem dla oceny naruszenia art. 3 Konwencji.

W wyroku wydanym w dniu 26 maja 2008 r. polski Trybunał Konstytucyjny uznał, że ze względu na powagę i systemowy charakter problemu nadmiernego przeludnienia jednostek penitencjarnych, brak należytej powierzchni w celach może sam w sobie być uznany za traktowanie niehumanitarne. Trybunał Konstytucyjny uznał także, że art. 248 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego jest niezgodny z art. 40 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Trybunał przywołał także opinię przyjaciela sądu amicus curiae złożoną przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w trakcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.

Europejski Trybunał Praw Człowieka zauważył, że brzmienie art. 40 Konstytucji polskiej jest zasadniczo zbieżne z brzmieniem art. 3 Konwencji. Dlatego też w każdym przypadku, gdy osoba pozbawiona wolności składa skargę do Trybunału, zarzucając osadzenie w celi o powierzchni poniżej 3 m² na osobę, istnieje uzasadniona przesłanka do ustalenia naruszenia art. 3 Konwencji.

W obu niniejszych sprawach zostało wykazane ponad wszelką uzasadnioną wątpliwość, że skarżący zmuszeni byli do długotrwałego przebywania w warunkach dużego przeludnienia cel. Jak bowiem ustalono, powierzchnia, jaką każdy z nich dysponował, była mniejsza niż „minimum humanitarne” gwarantowane na poziomie krajowym

Nadmierne zagęszczenie w celach stawało się dla skarżących tym bardziej dolegliwe z uwagi na dodatkowe czynniki, takie jak brak możliwości ruchu, szczególnie poza celami, brak intymności, nienależyte warunki sanitarne oraz wielokrotne przenoszenie osadzonych z jednej jednostki penitencjarnej do innej. Trybunał uznał jednomyślnie, że cierpienia i niedogodności, których skarżący doświadczyli, przekroczyły nieunikniony poziom dolegliwości, jaki powoduje ze swej natury fakt osadzenia w zakładzie karnym, w rezultacie czego doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

Trybunał zauważył, że ze względu na związek pomiędzy warunkami bytowymi w jednostkach penitencjarnych a wymogiem poszanowania prawa do ochrony integralności cielesnej i psychicznej oraz prawa do intymności, sytuacja, w której znaleźli się skarżący, stwarza również problem na gruncie art. 8 Konwencji. Jednakże biorąc pod uwagę ustalenie naruszenia art. 3 Konwencji, Trybunał uznał za zbędne kontynuowanie analizy spraw z punktu widzenia art. 8. Podkreślił jednak, że rozstrzygnięcie zawarte w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. stanowi wystarczającą przesłankę do uznania, że art. 8 Konwencji został również naruszony, a to ze względu na niespełnienie wymogu, iż dopuszczalna jest tylko taka ingerencja w prawa chronione, która jest „przewidziana przez ustawę” w rozumieniu tego przepisu.

Mając na uwadze okoliczności sprawy, Trybunał rozważył, jakie konsekwencje wynikają z art. 46 Konwencji dla Polski (moc obowiązująca oraz wykonanie wyroków). Aktualnie przed Trybunałem zawisło około 160 skarg skierowanych przeciwko Polsce, w tym około 95 zakomunikowanych Rządowi polskiemu, które dotyczą problemu naruszenia art. 3 Konwencji, wynikającego z osadzenia w niewłaściwych warunkach, w szczególności w przeludnionych celach.

Zarówno Trybunał Konstytucyjny jak i przedstawiciele władz krajowych biorących udział w postępowaniu przed tym Trybunałem jak i w postępowaniu przed Trybunałem w Strasburgu w sprawach skarżących, uznali powagę i systemowy charakter problemu przeludnienia w polskich jednostkach penitencjarnych. Przeludnienie to, które powstało w 2000 roku i trwało przynajmniej do pierwszej połowy 2008 roku, ma cechy zjawiska o charakterze systemowym, które wynika z funkcjonowania „praktyki niezgodnej z Konwencją”. Ciągłe stosowanie ograniczeń powierzchni w celach mieszkalnych przysługującej osadzonym, które to ograniczenia winny mieć, co do zasady, charakter przejściowy i wyjątkowy, doprowadziło do tego, że przeludnienie stało się zjawiskiem chronicznym.

Tymczasem władze krajowe ograniczyły się do sankcjonowania tego problemu w oparciu o prawo krajowe, którego niekonstytucyjny charakter został stwierdzony przez polski Trybunał Konstytucyjny. Środki przedsięwzięte w ostatnim okresie przez władze polskie w celu rozwiązania problemu niewłaściwych warunków w zakładach karnych nie są w stanie zadośćuczynić naruszeniom Konwencji, które miały miejsce z tego powodu w przeszłości. Wobec powyższego koniecznym jest poszukiwanie rozwiązań o charakterze generalnym, celem zlikwidowania przyczyn leżących u podstaw problemu. Trybunał w szczególności zasugerował, że władze polskie powinny podjąć działania w celu utworzenia skutecznego systemu skargowego przed organami administracji więziennej i nadzoru penitencjarnego, które wydają się być najbardziej kompetentne do podejmowania szybkich działań w tym zakresie.

Na podstawie art. 41 Konwencji (słuszne zadośćuczynienie) Trybunał zasądził Krzysztofowi Orchowskiemu 3 000 euro (EUR) oraz Norbertowi Sikorskiemu 3 500 EUR tytułem zadośćuczynienia za doznana szkodę o charakterze niemajątkowym, a także przyznał K. Orchowskiemu 12 EUR tytułem kosztów postępowania.