Wtorek, 19 marca 2024
Dziennik wyroków i ogłoszeń sądowych
Rej Pr. 2512 | Wydanie nr 5867
Wtorek, 19 marca 2024
2010-05-17

Kompensata po poprawkach - pomoc pokrzywdzonym

Źródło: na wokandzie
rys. Łukasz Jagielski

Obowiązujące od czerwca 2009 r. znowelizowane przepisy ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw mają znacznie usprawnić funkcjonowanie tej instytucji. Rozszerzają krąg uprawnionych do otrzymania świadczenia oraz umożliwiają przyznanie go także za koszty związane z leczeniem i rehabilitacją.

Kompensata, czyli przyznawane pokrzywdzonemu odszkodowanie pieniężne z powodu utraconych zarobków lub innych środków utrzymania, jak również poniesionych kosztów leczenia i rehabilitacji, jest w polskim systemie prawnym instytucją nową. Wprowadzona cztery lata temu (por. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych, Dz. U. Nr 96 poz. 608), jako wynik implementacji dyrektywy Rady Unii europejskiej (2004/80/We), miała stanowić realny instrument prawny służący ochronie pokrzywdzonych przestępstwem.

Niestety, nie spełniła założeń ustawodawcy oraz oczekiwań pokrzywdzonych. W 2006r. złożone zostały do sądów łącznie 322 wnioski o jej wypłatę, w 2007 r. – 300, zaś w 2008 r. już tylko 144. W 2008 r. przyznano 45 kompensat, zaś zasądzona na ten cel z budżetu państwa kwota wyniosła 244 tys. zł – wynik skali kraju niezadowalający.

Powody nikłego zastosowania

Analiza orzecznictwa sądów powszechnych z okresu obowiązywania ustawy wskazała, że ok. 70 proc. wniosków o wypłatę kompensat nie jest uwzględnianych.

Głównymi powodami umarzania postępowań sądowych w tym zakresie, zwrotów oraz oddalania wniosków są:
* nieuzupełnienie przez pokrzywdzonego braków formalnych złożonego wniosku,
* naprawienie szkody przez sprawcę przestępstwa,
* wypłata odszkodowania z tytułu ubezpieczenia,
* względnie otrzymanie przez pokrzywdzonego świadczenia ze środków pomocy społecznej lub z innych źródeł.

Z drugiej strony wielu potencjalnie uprawnionych nie wiedziało o możliwości ubiegania się o zwrot kosztów leczenia czy utraconych zarobków. Niewłaściwie przeprowadzona akcja informacyjna, brak plakatów i ulotek w komendach policji oraz w siedzibach prokuratur to najważniejsze przyczyny marginalnego zastosowania kompensaty.

Ale czy jedyne?

Niewątpliwie sama regulacja ustawowa z 2005 r. zawierała zbyt wiele ograniczeń. Ministerstwo Sprawiedliwości, po negatywnej ocenie skutków obowiązywania ustawy, uznało za zasadne znowelizowanie przedmiotowych przepisów tak, by stanowiły one realną pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem.

3 kwietnia 2009 r. Sejm uchwalił Ustawę o zmianie Ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych.
W ramach przeprowadzonej nowelizacji rozszerzony został krąg uprawnionych pokrzywdzonych, zwiększono zakres świadczeń podlegających kompensacie, nastąpiła zmiana właściwości miejscowej sądu właściwego do jej przyznania.
Zwiększono też liczbę podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o kompensatę oraz wprowadzono mechanizm usprawniający postępowanie sądowe w przedmiotowym zakresie poprzez rozszerzenie kognicji orzeczniczej referendarzy sądowych.

Intencja sprawcy – bez znaczenia

Zasadnicza zmiana w znowelizowanej ustawie dotyczy rozszerzenia kręgu pokrzywdzonych uprawnionych do uzyskania kompensaty. Zapisana w art.2 pkt. 1 ustawy definicja ofiary, a więc osoby uprawnionej, stanowiła wcześniej, że jest nią wyłącznie osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa umyślnego popełnionego z użyciem przemocy poniosła śmierć bądź doznała średniego lub ciężkiego naruszenia czynności narządów ciała lub rozstroju zdrowia.

Obecnie ochroną kompensacyjną zostali objęci pokrzywdzeni przestępstwami zarówno umyślnymi, jak i nieumyślnymi (np. wypadki komunikacyjne). Z punktu widzenia ofiary, intencja sprawcy nie jest bowiem istotna.
Zrezygnowano ponadto z dotychczasowej przesłanki ustawowej „popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy”. W efekcie nowa definicja legalna terminu „ofiara” jest bliższa jego semantycznemu znaczeniu. Jednocześnie w treści art. 2 pkt. 1 pozostawiono opis skutków przestępstwa, których zaistnienie uprawnia pokrzywdzonego do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie kompensaty.
Oznacza to, że świadczenie dalej przysługuje wyłącznie osobom szczególnie pokrzywdzonym przestępstwem.

Rehabilitacja i koszty leczenia

Kolejnym obostrzeniem, wpływającym na nikłe zastosowanie ustawy, był jej dotychczasowy zakres przedmiotowy.

Tytułem kompensaty można było uzyskać wyłącznie zwrot kosztów leczenia, utraconych zarobków lub innych środków utrzymania oraz kosztów pogrzebu. W orzecznictwie pojawiała się więc wątpliwość, czy – przy tak skonstruowanym zapisie – na poczet świadczenia kompensacyjnego można zaliczyć koszty związane z leczeniem, np. koszty dojazdu do lekarza specjalisty bądź wydatki poniesione na rehabilitację. Dlatego w art. 3 pkt. 2 znowelizowanej ustawy w miejsce terminu „koszty leczenia” wprowadzono sformułowanie „koszty związane z leczeniem i rehabilitacją”. Obecne brzmienie przedmiotowego przepisu powinno rozwiać wszelkie wątpliwości interpretacyjne.

W art. 8 ust. 1 znowelizowanej ustawy przewidziano również zmianę właściwości miejscowej sądu orzekającego w sprawach o kompensatę. Dotychczas był to sąd, w okręgu którego popełniono przestępstwo. Zgodnie z nową treścią tego przepisu, jest to sąd rejonowy, w którego okręgu wnioskodawca ma miejsce stałego zamieszkania. Poprzednia regulacja stanowiła istotną przeszkodę dla uprawnionego w ubieganiu się o świadczenie – w szczególności, gdy przestępstwo zostało popełnione w innym miejscu, niż miejsce zamieszkania takiej osoby. Należy pamiętać, że niejednokrotnie złożenie przez pokrzywdzonego wniosku o przyznanie kompensaty i sam udział w postępowaniu jest znacznie utrudniony – uprawniony taki doznał przecież znacznego naruszenia czynności narządów ciała i rozstroju zdrowia.

Rozwiązaniem ułatwiającym potencjalnemu beneficjentowi ubieganie się o przyznanie świadczenia kompensacyjnego jest również zmiana treści art. 8 ust. 4 przedmiotowej ustawy. Zmieniony przepis umożliwia bowiem złożenie wniosku o kompensatę także prokuratorowi. Takie rozwiązanie jest korzystne dla ofiary przestępstwa zwłaszcza w sytuacji, gdy jest ona osobą niepełnosprawną, ewentualnie nieporadną życiowo.

Rozszerzona kognicja referendarzy

Od czasu wprowadzenia do polskiego porządku prawnego instytucji państwowej kompensaty wysuwany był postulat odformalizowania, a tym samym przyśpieszenia postępowań o jej przyznanie.

Dla osiągnięcia tego celu, zapisem w art. 8 ust. 1 nowelizowanej ustawy, rozszerzono uprawnienia referendarzy sądowych o nadanie im kompetencji orzeczniczych w zakresie spraw kompensacyjnych. Zmiana ta uzasadniona jest zasadniczo niespornym charakterem postępowań o przyznanie kompensaty oraz tym, że materiał dowodowy w tego rodzaju sprawach bazuje na dokumentach przedstawionych przez wnioskodawcę. Należy przy tym zauważyć, że właściwym wydaje się kierowanie spraw o przyznanie kompensaty na posiedzenia niejawne – dowód z przesłuchania wnioskodawcy ma tu marginalne znaczenie, ponadto może być zastąpiony jego oświadczeniem złożonym na piśmie.

Na orzeczenie referendarza w sprawach o przyznanie kompensaty przysługuje skarga do sądu. W przypadku jej wniesienia zastosowanie mają odpowiednie przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 39822 – 39823) – orzeczenie traci moc, zaś sąd rozpoznający skargę działa jako sąd pierwszej instancji i wydaje orzeczenie w materii będącej przedmiotem orzeczenia referendarza.

W trosce o państwowe fundusze

Kolejna zmiana w ustawie o państwowej kompensacie polega na unormowaniu w art. 14 ust. 2 zasady solidarnej odpowiedzialności sprawców przestępstwa z tytułu roszczenia zwrotnego Skarbu Państwa, powstałego wskutek przyznania świadczenia osobie uprawnionej. Przedmiotowa regulacja w znacznym stopniu zabezpiecza interesy państwa oraz zwiększa skuteczność ewentualnego postępowania egzekucyjnego prowadzonego wobec co najmniej dwóch sprawców przestępstwa.

Znowelizowana treść art. 14 ust. 3 ustawy wprowadza zasadę obowiązkowego charakteru roszczeń regresowych Skarbu Państwa wobec sprawcy przestępstwa. Dotychczas prokurator, po otrzymaniu przez pokrzywdzonego kompensaty, nie był zobligowany do wytoczenia powództwa regresowego. Zgodnie z nową regulacją, wypłata kompensaty powoduje powstanie roszczenia Skarbu Państwa w stosunku do sprawcy przestępstwa o zwrot zasądzonej kwoty.

Jest to rozwiązanie zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej. Koszt świadczenia kompensacyjnego wstępnie obciąża Skarb Państwa, tym niemniej, poprzez obligatoryjność roszczenia regresowego, jest on ostatecznie ponoszony przez sprawcę przestępstwa.

Jednocześnie w art. 14 ust. 3 wskazano statio fisci Skarbu Państwa w zakresie dochodzenia roszczeń regresowych. Skoro kompensatę wypłaca sąd rejonowy, który wydał orzeczenie o jej przyznaniu, to również ten sąd jest uprawniony do uzyskania zwrotu wypłaconej kompensaty – zarówno od wnioskodawcy, na rzecz którego została bezpodstawnie zasądzona kompensata, jak również od sprawcy lub sprawców przestępstwa.

Zadośćuczynienie doznanej szkodzie to jedna z czterech – obok szacunku ze strony instytucji wymiaru sprawiedliwości innych instytucji państwowych zobowiązanych do świadczenia pomocy, dostęp do informacji oraz sprawiedliwego osądu sprawcy – zasadniczych potrzeb pokrzywdzonego przestępstwem. Potrzeba finansowa, wbrew powszechnej opinii, ma charakter drugorzędny.

Tym niemniej rozszerzenie znowelizowaną ustawą zakresu podmiotowego i przedmiotowego instytucji kompensaty spowoduje skuteczniejsze wynagradzanie kosztów poniesionych przez pokrzywdzonego w związku ze skutkami przestępstwa.



Państwo kompensuje

Kompensatę zasądza sąd rejonowy na wniosek pokrzywdzonego, gdy nie może on uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania lub kosztów leczenia i rehabilitacji od sprawcy lub sprawców przestępstwa – z tytułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej albo z innego źródła lub tytułu. W razie śmierci pokrzywdzonego w wyniku popełnionego przestępstwa, do uzyskania kompensaty uprawniona jest osoba jemu najbliższa, tj. małżonek lub osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, dzieci i rodzice – gdy w chwili popełnienia przestępstwa osoby te pozostawały na utrzymaniu pokrzywdzonego.

Do wniosku o wypłatę państwowej kompensaty należy dołączyć rachunki oraz faktury za leczenie i rehabilitację, zaświadczenie z zakładu pracy o utraconych zarobkach, kosztach utrzymania, ewentualnie przedstawić koszty pogrzebu.

Łącznie tytułem kompensaty może zostać zasądzona kwota do wysokości 12 tys. zł. Przyznanie kompensaty nie jest uzależnione od skazania sprawcy. Może ona zostać zasądzona już na etapie wszczęcia postępowania karnego, ewentualnie, gdy odmówiono jego wszczęcia lub umorzono postępowanie ze względu na wystąpienie negatywnych przesłanek procesowych, np. śmierci oskarżonego.


Wojciech Juszkiewicz