Sygn. akt IC 2521/13

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 maja 2016r.

Sąd Rejonowy w Słupsku I Wydział Cywilny

w składzie następującym :

Przewodniczący: SSR Joanna Kończyk

Protokolant: A. M.

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 maja 2016 r. w S. sprawy

z powództwa I. R.

przeciwko (...) Bank (...) S.A. z siedzibą we W., (...) Bank (...) S.A. z siedzibą w W., (...) spółce z o.o. z siedzibą w W., (...) S.A. z siedzibą w W.

o ustalenie nieważności umów

I.  oddala powództwo w całości,

II.  zasądza od Skarbu Państwa-Sądu Rejonowego w Słupsku na rzecz r.pr. P. K. Radcy Prawnego w U. kwotę 1476,00 zł (tysiąc czterysta siedemdziesiąt sześć złotych 00/100) tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu,

III.  nie obciąża powódki kosztami procesu,

IV.  wyrok w stosunku do pozwanego (...) S.A. w W. jest zaoczny.

Sygn akt I C 2521/13

UZASADNIENIE

Powódka I. R. , reprezentowana przez pełnomocnika w osobie radcy prawnego ustanowionego z urzędu, wniosła pozew przeciwko (...) Bank (...) S.A. we W., (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W., (...) Bank S.A. z siedzibą w G., (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, (...) S.A. w W. wnosząc o ustalenie, że umowy, które powódka zawarła z tymi podmiotami są nieważne. Pełnomocnik powódki wniósł również o zasądzenie kosztów pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu, które nie zostały uiszczone przez powódkę w całości ani w części.

Pełnomocnik powódki wskazał, że podstawę powództwa stanowi art. 82 kc. Powódka posiada orzeczenie o niepełnosprawności oraz orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o całkowitej niezdolności do pracy. Powódka podpisując umowy znajdowała się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji. Powódka w chwili podpisywania umów nie potrafiła czytać ani pisać, a jedynie podpisać się, nie znała zatem treści ani znaczenia podpisywanych umów. Podpisywane umowy nie były jej czytane. Wszystkie umowy podpisywane były w obecności matki. Powódka mieszkała w okresie zawierania poszczególnych umów wraz z matką, która wywierała ogromny wpływ na jej życie. Powódka wierzyła, że wszystkie zobowiązania będą realizowane przez jej matkę. Tymczasem matka nie spłacała żadnych umów, a pobrane fundusze materialne wynikające z umów, jak i świadczeń otrzymywanych przez powódkę w większości przeznaczyła na alkohol. Ponadto powódka została wyrzucona z mieszkania zajmowanego wspólnie z matką i obecnie jest zmuszona mieszkać sama na stancji oraz opłacać ją pomimo posiadania niewielkich dochodów w postaci renty socjalnej.

Pozwany (...) S.A. w W. nie złożył odpowiedzi na pozew, nie zajął stanowiska w sprawie ustnie ani na piśmie

Pozwany (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W. , reprezentowany przez pełnomocnika w osobie radcy prawnego, w odpowiedzi na pozew uznał powództwo w zakresie umów zawartych przez powódkę z tym pozwanym i wniósł o zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. W ocenie pełnomocnika pozwanego powództwo zostało wniesione przedwcześnie, bowiem pozwany nie miał świadomości co do stanu w jakim znajdowała się powódka w chwili zawarcia z nim umów. (k.77)

Pozwany (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w W., reprezentowany przez pełnomocnika w osobie pracownika, wniósł o oddalenie powództwa w całości. Pełnomocnik pozwanego wskazał, że w całości kwestionuje twierdzenia powódki. Pełnomocnik pozwanego przyznał, że powódka zawarła z tym pozwanym dwie umowy dotyczące udziału w promocji mixPlus. Umowy te zostały rozwiązane przez pozwanego w konsekwencji braku wymaganej liczby zasileń, a powódka została obciążona karami umownymi. W dniu 30.08.2010 r. pozwany zbył wierzytelność powódki na rzecz (...) S.a.r.l. Zbycie wierzytelności spowodowało, że iż pozwany- spółka (...) przestała być wierzycielem powódki, po stronie pozwanej brak jest legitymacji biernej do występowania w procesie. Nadto pełnomocnik pozwanego wskazał, że z załączonych do pozwu dokumentów nie wynika, by powódka w momencie w/w zawieranych umów znajdowała się w stanie wyłączającym świadomość. (k. 192-194)

Pozwany (...) Bank (...) S.A. we W. , reprezentowany przez pełnomocnika w osobie radcy prawnego, wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie na jego rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Pełnomocnik pozwanego wskazał, że przyznaje iż powódka zawarła z nim umowę w dniu 23.05.2007 r. Powódka podpisała umowę i otrzymała wzór oświadczenia o odstąpieniu od umowy o przyznanie limitu kredytowego, z którego jednak nie skorzystała. W ocenie pełnomocnika pozwanego samo upośledzenie w stopniu lekkim nie wyłącza świadomości oraz możliwości rozumienia skutków podejmowanych czynności. Wpłaty dokonywane przez powódkę na rachunek spłaty świadczą o tym, że powódka była świadoma zawarcia umowy pożyczki i obowiązku jej spłaty. Nadto powódka w przeszłości zawierała już umowę pożyczki, którą spłaciła (k. 62-64)

Prawomocnym postanowieniem z dnia 28 marca 2014 r. Sąd odrzucił pozew co do pozwanego (...) Bank S.A. w G. (k. 196)

W toku postępowania nastąpiła zmiana podmiotowa po stronie pozwanej polegająca na wstąpieniu do procesu w miejsce (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W., (...) Bank (...) S.A. w W. jako następcy prawnego pierwotnie pozwanego banku (vide odpis postanowienia k. 157)

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

I. R. w dniu 23 maja 2007 r. zawarła z (...) Bank S.A. we W., działającym obecnie pod (...) Bank (...), umowę o przyznanie limitu kredytowego nr (...).

okoliczność przyznana

I. R. w dniu 3 sierpnia 2006 r. zawarła z (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W. umowę kredytu ratalnego nr (...).

okoliczność przyznana

I. R. w dniu 4 sierpnia 2007 r. zawarła z (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w W. umowę o świadczenie usług telekomunikacyjnych nr (...). W dniu 12 grudnia 2007 r. I. R. zawarła z tą spółką kolejną umowę o świadczenie usług telekomunikacyjnych nr (...)

okoliczność przyznana

I. R. w dniu 19 kwietnia 2008 r. zawarła z (...) sp. z o.o. w W., którego następcą prawnym jest (...) S.A. w W., umowę o świadczenie usług telekomunikacyjnych nr (...).

okoliczność przyznana

I. R. jest osobą upośledzoną umysłowo od dzieciństwa. Stopień tego upośledzenia wahał się na pograniczu upośledzenia umysłowego lekkiego i umiarkowanego. I. R. jako osoba upośledzona umysłowo jest mało poradna życiowo, zależna od otoczenia, nie ma całkowitej swobody działania, jest podatna na namowy i sugestie swych bliskich. Składając oświadczenia woli zawierając umowy: w dniu 23 maja 2007 r. z (...) Bank S.A. we W., w dniu 4 sierpnia 2007 r. i 12 grudnia 2012 r. z (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w W. oraz w dniu 19 kwietnia 2008 r. z (...) spółką z o.o. w W. I. R. posiadała znacznie ograniczoną, ale nie zniesioną zdolność do świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Zdolność I. R. do czytania i pisania była w tym okresie znacznie ograniczona, ale nie zniesiona.

dowód: opinia biegłych sądowych psychologa B. K. i psychiatry J. K. k. 367-370

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo podlegało oddaleniu w całości.

Powódka opierała swoje roszczenia na twierdzeniu, iż w chwili składania oświadczeń woli o zawarciu wskazanych w stanie faktycznym umów występował u niej brak świadomości i swobody w podjęciu decyzji z uwagi na jej stan zdrowia-upośledzenie umysłowe. Powódka argumentowała również, że brak swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli wynikał z faktu, że powódka pozostawała pod wpływem matki, która obiecywała jej przy zawieraniu przedmiotowych umów, iż będzie wypełniać wynikające z nich zobowiązania, czego następnie nie czyniła. Poza tym powódka zawierając umowy nie potrafiła pisać ani czytać, z wyjątkiem umiejętności złożenia podpisu. Obecnie powódka znajduje się w bardzo trudnej sytuacji życiowej, została wyrzucona przez matkę z domu, utrzymuje się z renty, prowadzone są wobec niej postępowania egzekucyjne.

Zgodnie z treścią art. 82 kc nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

W doktrynie wskazuje się, iż świadomość dotyczy zarówno powzięcia decyzji, jak i wyrażenia woli. Brak świadomości i swobody musi być zupełny, art. 82 kc bowiem wiąże przewidziane w nim skutki tylko z całkowitym wyłączeniem, dlatego o żadnym stopniowaniu tego stanu nie może być mowy. Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może nastąpić bez całkowitej utraty świadomości, a jedynie przy takim ilościowym albo jakościowym nasileniu działających przyczyn, które powoduje, że powzięcie decyzji i wyrażenie woli było na tyle wadliwe, że nie było działaniem w pełni świadomym. Przyjmuje się, że powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno sam proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie były zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z aktualnych właściwości psychiki lub procesu myślowego w sposób wyłączający autonomiczne, czyli wolne - w znaczeniu „suwerenne” (swobodne) - działanie. Inaczej mówiąc, podstawowym kryterium jest tu całkowite zniesienie zdolności wyboru między taką lub inną decyzją. Chodzi przy tym tylko o takie źródło zakłóceń, które znajduje się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli, a nie o czynniki czysto zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie zostało złożone. ( por. uwagi Stanisława Rudnickiego do art. 82 kc w : Kodek Cywilny. Część Ogólna. Komentarz, Lexis Nexis 2006 )

Sąd orzekający w niniejszej sprawie podziela w całej rozciągłości pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 1 lipca 1974 r. (sygn. III CRN 119/74, (OSPiKA 2/76, poz. 30 Lex Polonica nr 296247), według którego zawarcie przez stronę niekorzystnej dla niej umowy z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej, w jakiej się znajdowała, nie powoduje samo przez się nieważności jej oświadczenia woli w rozumieniu art. 82, a to właśnie dlatego, że przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi być umiejscowiona „w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w jakiejś sytuacji zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postawiona”.

W ocenie Sądu niezasadny był zarzut braku legitymacji biernej po stronie pozwanego (...) spółki z o.o. w W., wynikający z okoliczności zbycia wierzytelności przez tego pozwanego wierzytelności z umów zawartych z tym pozwanym przez powódkę na rzecz (...) S.a.r.l.. Umowa cesji wierzytelności nie spowodowała bowiem tego, że cesjonariusz stał się podmiotem praw i obowiązków wynikających z tych umów, a jedynie nabył wynikające z nich i przysługujące cedentowi wierzytelności pieniężne.

By ustalić, czy w chwili złożenia oświadczenia woli przy zawieraniu umów z pozwanymi (...) Bank (...) S.A., (...) spółką z o.o., (...) spółką z o.o. powódka znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, Sąd zgodnie z wnioskiem pełnomocnika powódki dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu psychiatrii.

Biegły sądowy lekarz psychiatra K. G. w wydanej przez siebie opinii stwierdził, że powódka jest osobą upośledzoną od dzieciństwa, a stopień tego upośledzenia mieści się na pograniczu upośledzenia lekkiego i umiarkowanego. Biegły wyraził opinię, że z powodu upośledzenia umysłowego powódka w trakcie składania oświadczenia woli we wszystkich wymienionych w tezie dowodowej dniach miała znacznie ograniczoną zdolność do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Zdaniem biegłego nie był to jednak stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (k. 228-229). Opinię biegłego zakwestionował pełnomocnik powódki, podnosząc, że opinia została wydana bez badania powódki, a nadto biegły nie ustalił, czy powódka potrafi czytać i pisać. Po zobowiązaniu biegłego do ustosunkowania się do opinii biegły w całości podtrzymał swoją opinię, wskazując że wydając ją oparł się na dokumentach znajdujących się w aktach sprawy, a nadto dla ustalenia czy powódka potrafi pisać i czytać nie jest potrzebna opinia biegłego (k.287). Ponieważ pełnomocnik powódki podtrzymywał zarzuty do opinii oraz wniósł o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychologa na okoliczność, czy powódka potrafi pisać i czytać, Sąd uznając za zasadne i celowe poprzedzenie wydania opinii badaniem powódki, na wniosek pełnomocnika powódki dopuścił dowód z łącznej opinii biegłych sądowych psychologa i psychiatry.

Biegli sądowi psychiatra J. K. i psycholog B. K. po przeprowadzeniu badania powódki, stwierdzili, iż powódka w dniach 23 maja 2007 r., 4 sierpnia 2007 r., 12 grudnia 2007 r. i 19 kwietnia 2008 r. posiadała znacznie ograniczoną ale nie zniesioną zdolność do świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Zdolność do czytania i pisania była w tym okresie znacznie ograniczona ale nie zniesiona. (k. 367-370)

Opinia biegłych sądowych J. K. i B. K. jest pełna, logiczne, rzetelna, fachowa, nie zawiera luk ani sprzeczności, nadto jej wydanie zostało poprzedzone stosownymi badania powódki. Wnioski opinii są uzasadnione, biegli szczegółowo wskazali dlaczego stan w jakim znajdowała się powódka powodował ograniczenie, ale nie wyłączenie świadomego lub swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Z tych powodów Sąd ocenił opinię tych biegłych jako wiarygodną i oparł na niej swoje ustalenia faktyczne. Żadna ze stron nie kwestionowała opinii biegłych.

Podkreślić należy, że opinia biegłych psychologa i psychiatry w przypadku powództwa o ustalenie nieważności czynności prawnej z powodu wady oświadczenia woli określonej w art. 82 kc ma znaczenie szczególne, bowiem tylko biegli posiadają wiedzę specjalistyczną, która pozwala im ocenić stan zdrowia powódki.

Wobec wniosków opinii biegłych przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron było zbędne, dlatego Sąd oddalił ten wniosek.

Poczynione ustalenia faktyczne skutkowały oddaleniem powództwa. Nie można bowiem stwierdzić, aby w datach zawierania umów z pozwanymi (...) Bank (...) S.A., (...) spółką z o.o. i (...) spółką z o.o. powódka była w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji oraz wyrażenie oświadczenia woli, co czyni niezasadnymi twierdzenia powódki odnośnie braku swobody i świadomości przy podpisywaniu umowy. Powódka w chwili zawierania umów miała znacznie ograniczoną, ale nie zniesioną zdolność czytania i pisania. W tej sytuacji powódka mogła bądź sama zapoznać się z treścią zawieranych umów, bądź poprosić o zapoznanie jej z ich treścią. Zaniechanie tych czynności ze strony powódki nie pozwala stwierdzić, że jej oświadczenia woli są dotknięte wadą z art. 82 kc.

Stwierdzenie, że oświadczenie woli było dotknięte wadą określoną w art. 82 kc powoduje że dokonana czynność prawna jest dotknięta sankcją bezwzględnej nieważności ex tunc, czego konsekwencją jest jej wyeliminowanie z obrotu prawnego. Wyrok ustalający ma charakter deklaratoryjny. Oceniając czynność prawną Sąd jest zawsze zobligowany do oceny z urzędu, czy nie jest ona dotknięta bezwzględną nieważnością. W tej sytuacji uznanie powództwa zawarte w odpowiedzi na pozew pozwanego (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W. Sąd na podstawie art. 213 § 2 kpc ocenił jako niedopuszczalne, bowiem sprzeczne z przepisami prawa, choć nie dał temu formalnie wyrazu przez wydanie postanowienia. Uznanie powództwa w rozumieniu art. 213 § 2 k.p.c. zakłada stwierdzenie istnienia dochodzonego roszczenia, a tym samym wystąpienie wszystkich przesłanek kreujących jego byt prawny (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18.03.2011, II CSK 127/10, Lex nr 846586). Jest aktem dyspozytywnym strony, który jeśli jednocześnie wywołuje skutki materialnoprawne, wymaga oceny zgodności tego aktu z przepisem prawa materialnego, w niniejszym procesie z art. 82 kc. Ocena, czy zachodzi jedna z wymienionych przesłanek niedopuszczalności uznania powództwa, powinna nastąpić w zasadzie wyłącznie w świetle materiału procesowego znajdującego się w aktach sprawy. Zdaniem Sądu, z uwagi na wagę sankcji prawnej -bezwzględną nieważność, konieczne było przeprowadzenie postępowania dowodowego w celu ustalenia istnienia wady oświadczenia woli, nie można zaś było poprzestać na dyspozytywnym akcie procesowym strony. Tymczasem pełnomocnik powódki nie złożył wniosku o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych na okoliczność ustalenia, czy zawierając umowę z dnia 3 sierpnia 2006 r. powódka znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Ponieważ powódka była reprezentowana przez fachowego pełnomocnika brak było podstaw do zastępowania jego inicjatywy dowodowej i działania przez Sąd z urzędu. Jednocześnie Sąd zważył, że stan zdrowia powódki-upośledzenie umysłowe oraz jej znacznie ograniczona zdolność pisania i czytania, na które powoływała się powódka uzasadniając żądanie pozwu, jak wynika z opinii biegłych, nie powodowała wyłączenia świadomości albo swobody przy podejmowaniu decyzji i oświadczaniu woli o zawarciu pozostałych umów objętych żądaniem pozwu. Przeprowadzone postępowanie dowodowe nie dawało więc podstaw do ustalenia, że umowa zawarta przez powódkę z (...) S.A. Oddział w Polsce z siedzibą w W. jest nieważna z powodu złożenia przez powódkę oświadczenia woli w warunkach art. 82 kc. Sąd nie mógł, wbrew wynikom postępowania dowodowego, uwzględnić powództwa w stosunku do (...) Bank (...) S.A. opierając się na uznaniu powództwa, gdyż przy wadzie oświadczenia woli określonej w art. 82 kc, jedynie wola strony nie może przesądzać o tym, że zawarcie umowy miało miejsce w warunkach nieważności bezwzględnej. Dawałoby to stronom możliwość eliminowania z obrotu prawnego wybranych przez nie czynności prawnej i prowadziło do obejścia prawa. Tym samym uznanie powództwa dokonane przez pełnomocnika tego pozwanego w odpowiedzi na pozew było sprzeczne z prawem.

Powódka wskazywała też na swoją ciężką sytuację majątkową jako podstawę swoich roszczeń. Jednakże stwierdzić należy, że zawarcie przez stronę umowy niekorzystnej dla niej z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej nie powoduje samo przez się nieważności oświadczenia woli w rozumieniu art. 82 kc (tak: wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 1 lipca 1974 r., III CRN 119/74, LexPolonica nr 296247, OSPiKA 1976/2 poz. 30).

Powyższe ustalenia i ich ocena prawna skutkowały oddaleniem powództwa na podstawie art. 189 kpc w zw. z art. 82 kc.

O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu Sąd orzekł na podstawie § 15,16 w zw. z § 2 ust. 1 i § 6 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu-t.j. Dz.U.2013.490 ze zm. w zw. z § 21 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych /Dz.U. 2015.1804/) (punkt II wyroku)

Z uwagi na bardzo ciężką sytuację życiową powódki, okoliczność, że jest ona osobą upośledzoną , utrzymującą jedynie z niewielkiej renty, pozbawioną wsparcia osób najbliższych oraz uwzględniając jej subiektywne przekonanie o zasadności powództwa Sąd na podstawie art. 102 kpc nie obciążył I. R. kosztami procesu (punkt III wyroku).

Ponieważ pozwany (...) S.A. w W. nie zając stanowiska w sprawie wyrok na podstawie art. 339 § 1 kpc wobec tego pozwanego jest zaoczny (punkt IV wyroku)