Opisany fragment z dziejów samoistnych poczynań prawnictwa polskiego w jego dążeniu do osiągnięcia własnego, rodzimego wymiaru sprawiedliwości, poczynań poprzedzających o lat parę powstanie sądów państwowych zmartwychwstałej Rzeczypospolitej, niech zaświadczy o obywatelskim duchu lubelskiego prawnictwa.

Głos Sądownictwa,1933, R. 5, nr 6

Wojna światowa zastała społeczeństwo polskie naogół nieprzygotowanem do wielkiego dziejowego przełomu, jaki z sobą niosła. Długie lata niewoli nietylko przysłoniły mgłę nierealności "marzenia ojców i dziadów", lecz nawet realizacja programu autonomicznego przedstawiała poważne trudności wobec nieprzygotowania do pracy samorządowej większego zastępu działaczy społecznych (mam na myśli b. Kongresówkę). Lublin nie stanowił wyjątku w tym względzie. Mimo to, w obliczu wydarzeń wojny światowej, społeczeństwo szybko dojrzało do spełnienia roli jaką losy wkładały na nie. Wojna stała się sprawdzianem tężyzny duchowej i przygotowaniem do zadań, jakie sytuacja wojenna narzucała mieszkańcom terenów uwalnianych od zaborców, budziła drzemiące w społeczeństwie siły, a ożywiająca je miłość ojczyzny pozwoliła sprostać potrzebom chwili.

Lublin w tej historji wojennej ma zapisaną piękną kartę. Wraz ze zrzuceniem pęt niewoli, w obliczu jeszcze niewiadomej przyszłości inny zupełnie duch wstąpił w społeczeństwo lubelskie.

Pierwszym wyrazem jego był stosunek mieszkańców Lublina do wkraczających oddziałów legjonowych. Zaszczytne świadectwo dał Lublinowi komendant Piłsudski w słowach wypowiedzianych w d. 3 sierpnia 1915 r. na przyjęciu w hotelu "Janina": "Żołnierz polski, niepoparty przez naród wyparty na obczyznę, nie miał Ojczyzny; polski żołnierz odepchnięty lub ozięble witany, nie czuł, że jest w Ojczyźnie. Dopiero w Lublinie odczuliśmy, że Ojczyzna jest w nas i koło nas i dlatego składam Wam, Lublinianie, podziękowanie, żeście serdecznością swoją, żołnierzowi polskiemu Ojczyznę dali”.

Gdy młodzież garnęła się do wojska, starsi rozpoczęli z zapałem pracę w organizacjach społecznych.Prawnictwo lubelskie zapisało się chlubnie w dziejach budownictwa społecznego doby ówczesnej, tłumnie zasilając szeregi tworzonych instytucji społecznych. Zaczątkiem wszelkich poczynań organizacyjnych był Komitet Obywatelski, którego sekcje obejmowały poszczególne działy pracy społecznej.

Jeszcze przed ewakuacją wojsk i urzędów rosyjskich sformowana została i przygotowana do objęcia władzy Milicja Obywatelska. O godz. 2 ej w nocy z 29 na 30 lipca 1915 roku autor niniejszego artykułu, jako prezes Komitetu Obywatelskiego m. Lublina, wezwany został do Pałacu Radziwiłłowskiego, gdzie mu ówczesny gubernator rosyjski Sterligow oświadczył, że wojska i władze rosyjskie opuszczają Lublin, wobec czego opieka nad miastem przechodzi do rąk członków Komitetu. Odtąd miało się rozpocząć samodzielne życie społeczeństwa lubelskiego.

Natychmiast po rozmowie z gubernatorem postawione zostały na nogi władza kierownicza Milicji - komendant główny (p. Juljan Wyszyński) i komendanci okręgowi, a wkrótce potem uruchomiona została cała organizacja. o godz. 4 ej rano posterunki Milicji Obywatelskiej objęły już całe miasto. Przed powstałą Milicją Obywatelską otworzyło się olbrzymie pole działania. Miała ona zapewnić spokój, porządek i bezpieczeństwo obywateli. Wyłaniała się więc jej rola nietylko prewencyjna, lecz i wychowawcza. Posłuch dla rozkazów milicji musiała zapewnić jakaś sankcja kama w stosunku do obywateli, wykraczających przeciwko jej zarządzeniom.

Tu właśnie prawnictwo lubelskie okazało się wielce pomocne, tworząc Sądy przy Milicji Obywatelskiej.

Główną instancją organizacji Milicji była Rada Naczelna, składająca się z 10 członków (w tej liczbie 2 adwokatów przysięgłych, Sekutowicza Bolesława i Stelińskiego Ignacego). Miasto Lublin z przedmieściami podzielone było na 8 okręgów, na czele których stały Zarządy Okręgowe. Zarządy te miały prawo sądzenia i wyrokowania w sprawach o wykroczenie przeciw porządkowi publicznemu, o ile kara nie przekraczała 48 godzin aresztu, lub 50 rub. kary pieniężnej.

Od wyroków Zarządu Okręgowego służyło podsądnym prawo odwołania się do Rady Naczelnej, która wyrokowała ostatecznie. Niezależnie od tego Rada Naczelna sądziła i wyrokowała ostatecznie w sprawach o wykroczenia, o ile przekraczały one kompetencję Zarządów Okręgowych, i w tym celu przy Radzie Naczelnej utworzony został specjalny Wydział Sądzący, złożony z 3 prawników (adw. przys. Bajkowskieo Wacława, Hilsberga Aleksandra i pom. adw. Puchniarskiego Jana). Zorganizowane w ten sposób sądy przy Milicji Obywatelskiej były czynne już od godz. 8 ej rano dn. 30 lipca 1915 roku, tak że wkraczające do Lublina wojska austrjacko - niemieckie zastały już funkcjonującą organizację sądową obywatelską.

Przeciążenie Zarządów Okręgowych sprawami bieżącemi swoich okręgów wywołało konieczność dalszej rozbudowy aparatu sądowego, umożliwiającej szybkie załatwianie spraw o wykroczenie przeciwko porządkowi publicznemu, w szczególności badanie stron i świadków i przeprowadzanie całego przewodu sądowego. W tym celu, uchwalą Rady Naczelnej z. dn. 30 lipca 1915 roku, utworzony został wydział śledczy, składający się z 12 inkwirentów (adwokatów przysięgłych Czerwińskiego Macieja, Gołemberskiego Bronisława, Jarosławskiego Mariana, Orłowskiego Stanisława, Salkowskiego Wacława, Stelińskiego Ignacego, Szymańskiego Józefa, Zienkiewicza Wiktora, Żychlińskiego Antoniego, Warmana Boleława, Xiężopolskiego Antoniego i pom. adw. przys. Zawadzkiego Bolesława).

Inkwirenci ci, jako organ pomocniczy Wydziału Sądzącego z jednej strony zastępowali Zarząd Okręgowy w czynnościach należących do ich kompetencji, z drugiej zaś - przeprowadzali śledztwa w sprawach większej wagi, kwalifikujących się pod rozpoznanie Rady Naczelnej; przy Wydziale Sądzącym ustanowieni byli 2 sekretarze (obr. sąd. Szmigielski Tomasz i pom. adw. przys. Xiężopolski), a przy Wydziale Śledczym - 3 sekretarze (pom. adw. przys. Aleksandrowicz Stefan i Borkowski Juljan i obr. sąd. Mazurkiewicz Wincenty), 2 nadzorcy aresztu (inż. Jaworski Aleksander i obr. sąd. Śmigielski Władysław), 2 kontrolerzy wykonywania wyroków (adw. przys. Przewuski Stanisław i Głuchowski Stefan) oraz 2 zarządzający wydziałem gospodarczym (pom. adw. przys. Grymiński Stefan i Eustachiewicz Stanisław). Następnie ustanowiono, że członkowie Wydziału Śledczego mogą być powoływani do zastępstwa członków Wydziału Sądzącego w komplecie sądzącym.

Wobec wzmożonej pracy uchwalą z dn. 5 sierpnia 1915 roku powiększono skład wydziału śledczego o dalszych 3 członków (rejenta Kochańskiego Dominika i adw. przys. Wyszyńskiego Aleksandra i Korsaka Juljana), utworzono urząd czwartego sekretarza wydziału śledczego (w osobie apl. sądowego Zielińskiego Mieczysława), ustanowiono urząd pomocnika sekretarza Wydziału Sądzącego (w osobie obr. sąd. Grzesikowskiego Józefa) i 2 pomocników sekretarza Wydziału Śledczego (w osobach obr. sądow. Fiuta Aleksandra i pom. rej. Rudzińskiego Stefana).

Zorganizowane w sposób powyższy sądy przy Milicji Obywatelskiej utrzymane zostały przez wojskowe władze okupacyjne austrjackie i niemieckie, a zakres ich kompetencji - stosownie do wskazań tych władz - obejmował wszystkie sprawy cywilne, jako też i karne, dotyczące ludności cywilnej, oprócz spraw, dotyczących armji okupacyjnych i ich przedstawicieli.

Sądy Obywatelskie przy Milicji urzędowały początkowo w gmachu Magistratu m. Lublina, następnie zaś w starożytnym gmachu b. Trybunału (siedziba dawnego Trybunału Koronnego, ustanowionego przez króla Stefana Batorego w 1578 r.), w którym ostatnio mieścił się b. Zjazd Sędziów Pokoju. Bliższe szczegóły urzędowania sądów przy Milicji Obywatelskiej znaleźć można w wydanym w lutym 1916 r. Biuletynie Towarzystwa Prawniczego w Lublinie.

Rozwijające się z zawrotną, szybkością, wypadki dziejowe wyłoniły - potrzebę zapewnienia opieki prawnej nietylko Lublinowi i jego przedmieściom, lecz i całej Ziemi Lubelskiej, w szczególności należało pomyśleć o zaspokojeniu nagłych potrzeb ludności w zakresie praw cywilnych.

Należało więc powstałą już organizację sądową, rozszerzyć i przystosować do potrzeb znacznego obszaru, obejmującego teren dawnej guberni lubelskiej. W tym celu na zebraniu ogólnem prawników lubelskich w dniu 25 sierpnia 1915 r. odbytem, wyłoniona została komisja w składzie: adw. przys. Modrzewskiego Władysława, Przewuskiego Stanisława, Salkowskiego Wadawa, Wyszyńskiego Aleksandra, Hilsberga Aleksandra, rejentów Kochańskiego Dominika i Przegalińskiegon Władysława, oraz dokooptowanego następnie adw. przys. Żychlińskiego Antoniego. Komisja ta miała powierzone sobie zadanie zorganizowania sądownictwa na całym obszarze b. Sądu Okręgowego Lubelskiego. Pragnąc zapewnić projektowanym organom sądowym charakter obywatelski, komisja postanowiła oprzeć całą, organizację o Komitety Obywatelskie - Ziemi Lubelskiej i miasta Lublina, przy łącznem ich współdziałaniu. Z drugiej strony uznano konieczność ujednostajnienia organizacji Sądownictwa w całem Królestwie Polskiem. Wobec tego, że Warszawa miała już wypracowaną i wprowadzoną w życie organizację Sądów obywatelskich, przeto za punkt wyjścia przyjęto organizację warszawską, ze zmianami, jakich wymagać mogły warunki miejscowe.

Wypracowany przez Komisję projekt organizacji przedstawiony został w końcu sierpnia 1915 r. do ostatecznego zatwierdzenia przedewszystkiem zebraniu ogólnemu prawników lubelskich, następnie Komitetowi Obywatelskiemu Ziemi Lubelskiej i wreszcie, Centralnemu Komitetowi Obywatelskiemu w Warszawie.

Ogólne zasady organizacji dają się ująć w sposób następujący. Organizacja obejmowała terytorjum, które ulegało kompetencji b. Lubelskiego Sądu Okręgowego (§ 1); organizacja władz sądowych, prawo materjalne i procedura oraz kompetencja poszczególnych organów sądowych, pozostały dotychczasowe, ze zmianami następującemi:

a) czynności sądowe odbywać się mają w języku polskiem; jeżeli osoba, udział w sprawie biorąca, nie zna języka polskiego może być dopuszczony tłumacz;

b) wyłączone zostają sprawy cywilne i karne, dotyczące armji okupacyjnych oraz sprawy, w których pozwanymi lub oskarżonymi są poddani państw okupacyjnych (§ 2); sądy obywatelskie powinny czynić zadość najbardziej naglącym potrzebom społeczeństwa i sprawiedliwości i rozpoznawać tylko sprawy nowe, które wpłyną po ukonstytuowaniu się sądów (§ 3).

Wyroki wszystkich sądów stanowione były "w imieniu prawa" (§ 36). Jeśli chodzi o samą organizację, to ustanowione zostały sądy pokoju, gminne, Trybunał (sąd okręgowy), Urząd Publiczny, Sędziowie Śledczy, Hipoteka i rejenci, adwokatura, komornicy i woźni sądowi, oraz prowizoryczny Sąd Apelacyjny, - ten ostatni - do czasu zorganizowania specjalnego Sądu Apelacyjnego, jako instancji ogólnej dla wszystkich trybunatów, a w tej liczbie i dla Trybunału Lubelskiego.

Do instytucji sądów pokoju sprawowanej przez rosjan jednoosobowo, wprowadzono element społeczny, w postaci ławników, jak to miało miejsce w sądach gminnych.

Instancją apelacyjną dla sądów pokoju i gminnych stanowił Trybunał Lubelski. Tym sposobem Trybunał, jako pierwsza instancja, obejmował sprawy cywilne i karne, przekraczające kompetencję sądów pokoju i gminnych, a jako druga instancja - apelacyjna i ostateczna – rozpatrywał sprawy, osądzone przez sądy pokoju i gminne, na skutek odwołania się stron.

Trybunał Lubelski składał się z prezesa, 2 wiceprezesów i 7 sędziów, zamianowanych, narówni z sędziami pokoju i gminnemi, przez Komitet Obywatelski. Trybunał dzielił się na wydziały; cywilny, karny i hipoteczny. Do kompletu sądzącego w wydziale karnym wprowadzono, oprócz przewodniczącego i sędziego (prawników), trzech ławników, wybranych przez Komitet Obywatelski.

Pragnąc zbliżyć obywatelską organizację do wymagań nowych prądów w nauce prawa, zapoczątkowano pewne reformy w dziedzinie ustawodawstwa karnego. Zanotować należy następujące ważniejsze zmiany w obowiązujących dotychczas przepisach: 1) wprowadzenie warunkowego zawieszenia wykonania kary, 2) upoważnienie Trybunału do wymierzania kar więzienia na terminy krótsze, niż to przewidywało ustawodawstwo rosyjskie, 3) wprowadzenie przepisu, wymagającego przy ferowaniu wyroków skazujących w sprawach karnych większości 4 głosów na 5, wreszcie, 4) dopuszczenie obrony w czasie śledztwa, od chwili postawienia oskarżonego w stan oskarżenia.

Wprowadzono też pewne zmiany w przepisach, dotyczących Urzędu publicznego przy Trybunale Lubelskim, a mianowicie, mając na względzie brak instancji kasacyjnej, wprowadzono w sprawach, rozpatrywanych przez Trybunał w drodze apelacji, wnioski prokuratorskie we wszystkich sprawach cywilnych oraz popieranie oskarżenia w sprawach karnych.

Śledztwa pierwiastkowe w sprawach, właściwych Trybunałowi, przeprowadzili dwaj sędziowie śledczy urzędujący w Lublinie, na prowincji zaś tymczasowo sędziowie pokoju, mający siedzibę w miastach powiatowych. Powołanie na wszystkie urzędy przeprowadzone zostało drogą wyborów przez ogół prawników lubelskich, a następnie wybory te zatwierdzone zostały przez Komitet Obywatelski Ziemi Lubelskiej i Centralny Komitet Obywatelski w Warszawie.

W ten sposób ustalony został skład Trybunału Lubelskiego: prezes St. Przewuski, wiceprezes - I. Steliński i W. Salkowski, sędziowie - A. Xiężopolski, W. Bajkowski, M. Czerwiński, A. Hilsberg, T. Kostecki, W. Modrzewski i M. Zieliński.

Urząd Publiczny stanowili: prokurator A. Żychliński oraz podprokuratorzy - I. Skolimowski i W. Zienkiewicz. Sędziami śledczymi w Lublinie mianowani ziostali J. Puchniarski i B. Zawadzki.

Na stanowiska 3 sędziów pokoju m. Lublina powołano: D. Kochańskiego, St. Orłowskiego i J. Szymońskiego.

Na stanowiska sędziów pokoju na prowincji wyznaczeni zostali: J. Korsak (Lubartów), W. Mazurkiewicz (Krasnystaw), M. Jarosławski (Puławy), B. Tor (Chełm), R. Jaśkiewicz, T. Szmigielski i A. Lewkowicz. Trzej ostatni nie objęli wyznaczonych im stanowisk wobec mianowania sędziów z ramienia władz okupacyjnych w miejscowościach na które byli przeznaczeni.

Trybunał mieścił się początkowo w gmachu b. Sądu Okręgowego, następnie jednak, na żądanie władz - okupacyjnych, które postanowiły przenieść do tego obszernego gmachu swą C. i K. Komendę Obwodową, Trybunał zmuszony był do ulokowania się w Starożytnym gmachu b. Trybunału (ostatnio b. Zjazdu Sędziów pokoju). Wprawdzie gmach ten był ciasny i niewygodny, posiadał jednak świetne tradycje dawnego Trybunału Koronnego.

Nawiązując do tych tradycji Prezes Trybunału Przewuski zagaił w dniu 24 września 1915 roku posiedzenie wydziału karnego w nowej siedzibie, wyrażając życzenia, aby sąd trybunalski w Lublinie, jako sąd narodowy polski, przetrwał długie lata, a prokurator Żychliński, witając Trybunał w podniosłem przemówieniu, wyraził nadzieję, że ukonstytuowany obecnie sąd trybunalski przejmie w swe umiejętne ręce nić tradycji sądownictwa polskiego i stanie na wysokim poziomie, godnym tych świetnych tradycji.

Nie mniej uroczyście odbyło się pierwsze posiedzenie wydziału cywilnego w dn. 25 września 1915 roku, na którem pierwszą sprawę ze wzruszeniem wprowadzali adwokaci przysięgli St. Głuchowski i A. Wyszyński, stając po raz pierwszy w swem życiu przed sądem polskim i po raz pierwszy przemawiając przed sądem po polsku. Mecenas Wyszyński w przemówieniu swem zaznaczył, że czuje się szczęśliwym, mogąc wreszcie, po 40 latach, tak jak ojciec (patron Trybunału) wprowadzać sprawy po polsku, żywi więc nadzieję, że magistratura i palestra lubelska stanie na straży interesów narodowych i wskrzesi dawne świetne tradycje, pracując ku pożytkowi całego społeczeństwa.

Nadzieje te jednak wkrótce miały być unicestwione wskutek wrogiego stosunku władz okupacyjnych do niezależnego sądownictwa polskiego.

Gdy nie pomogły próby skłonienia Komitetu Obywatelskiego i powołanej, przez ten komitet organizacji sądowej do dobrowolnego jej rozwiązania, zadecydowano rozwiązanie przymusowe. W dniu 21 Listopada 1915 roku Prezes Trybunału otrzymał pismo tej treści: "Na podstawie polecenia i C. i K. Wojskowego Generalnego Gubernatorstwa z dn. 18.X1.1915 L. 4069 rozwiązuje się ustanowiony przez Komitet Obywatelski m. Lublina Trybunał Lubelski.... Rozpoczęta na skutek tego polecenia likwidacja Trybunału i przekazywanie nieukończonych spraw - zgodnie z poleceniem "Sądowi Obwodowemu urzędującemu przy tutejszym C. i K. Sądzie Wojskowym" ukończone zostały w dn. 27 Listopada 1915 roku.

Pamiątką wysiłku prawnictwa lubelskiego odbudowanie własnemi rękami niezależnego sądownictwa polskiego w zaraniu wskrzeszenia naszej państwowości pozostała marmurowa tablica, wmurowana w gmachu Trybunału z następującym napisem: „Wyłoniony z polskich sądów obywatelskich, w dniu 30 Lipca 1915 roku powstałych, Trybunał Lubelski urzędował do dnia 21 Listopada 1915 roku, i w dniu tym przez władze okupacyjne rozwiązany został ".

Tak przedstawia się w ogólnych zarysach organizacja polskich Sądów Obywatelskich na terenie ziemi Lubelskiej w dobie wielkiej wojny światowej.

Ten fragment z dziejów samoistnych poczynań prawnictwa polskiego w jego dążeniu do osiągnięcia własnego, rodzimego wymiaru sprawiedliwości, poczynań poprzedzających o lat parę powstanie sądów państwowych zmartwychwstałej Rzeczypospolitej, niech zaświadczy o obywatelskim duchu lubelskiego prawnictwa.

Bolesław Sekutowicz
Prezes Sądu Apelacyjnego w Lublinie
(więcej o Bolesławie Sekutowiczu - Biografia)

Od Redakcji: pisownia oryginalna