W sądach sowieckich obrona na rozprawie jest tylko tolerowana. Prokuratura zapatruje się na obrońców przeważnie jak na "nieujawnionych jeszcze przestępców". Sędziowie sowieccy demonstracyjnie okazują obrońcom swoją pogardę, więc sytuacja obrońcy w sądach sowieckich jest nie do pozazdroszczenia i często się zdarzają wypadki, że obrońcy, wywołując zdziwienie audytorium, wygłaszają przemówienia oskarżycielskie w obawie o swój własny los. Często są stosowane do nich różne szykany ze strony sędziów: cenzura przemówień, ich ograniczenie, zupełny zakaz przemówień, postępowanie dyscyplinarne itp.

Głos Sądownictwa, 1937, R.9, nr.2

Rewolucja październikowa 1917 roku w poszukiwaniu nowego ładu społecznego nie ominęła sposobności dokonania szeregu eksperymentów nie tylko w dziedzinie sądów powszechnych lecz też i w instytucjach, związanych z sądem, jak np. obroną sądową. Dekretem Nr 1 o sądzie z dn. 17 listopada 1917 r. bolszewicy zlikwidowali instytucje obrony - przysięgłej i prywatnej i ogłosili, że prawo obrony służy każdemu z obywateli płci obojga.

Dekret ten zawierał wzmiankę o stosowaniu poprzednich ustaw, o ile one nie kolidowały z nowym ustrojem; to też w sądach sowieckich w dalszym ciągu występowali rutynowani adwokaci przysięgli, wykazując nowym nawpółpiśmiennym sędziom ich analfabetyzm prawniczy. Tego rodzaju stan nie mógł, oczywiście, w warunkach sowieckich potrwać długo i w lutym 1918 r. carskie ustawy zostały unieważnione, osobom zaś nie wyznającym zasad komunistycznych zostało odebrane prawo występowania w sądach sowieckich w charakterze obrońców; utworzone zostało t.zw. kolegium obrońców prawa ("prawozastupnikow"), które funkcjonowało przy każdym powiecie miejskim.

Obrońcy ci byli właściwie urzędnikami państwowymi, którzy pobierali pensje, diety za wyjazdy i często występowali nie tylko w charakterze obrońców lub powodów cywilnych lecz i oskarżycieli w zależności od otrzymywanych poleceń. Za udział członków kolegium w procesie w charakterze obrońców oskarżony wpłacał należytą kwotę do Skarbu Państwa. W charakterze obrońców mogli być dopuszczeni też i bliscy krewni oskarżonego, tudzież radcowie prawni urzędów sowieckich. Jednakowoż wkrótce kolegium to zostało gruntownie zreformowane, gdyż pośród obrońców zapanowało "rozluźnienie obyczajów" - pomimo surowych zakazów brali oni za swoje czynności wynagrodzenie, co było traktowane przez władze sowieckie jako przestępstwo służbowe - łapownictwo. Nowe kolegium obrończe, oparte na dekrecie z dn. 21 października 1920 r, organizowało kadry obrońców przymusowych - każdy z obywateli, kto ze względu na swój poprzedni zawód, lub służbę był zdolny do pełnienia obowiązków obrońcy, był wpisywany na listę obrońców. Lista ta była układana przez kierownictwo trybunałów ludowych, związki zawodowe i podlegała zatwierdzeniu przez komisariat sprawiedliwości.

Obrońcy tego rodzaju nie mieli prawa zrzekania się swych obowiązków, co prawda nie zawsze zbyt uciążliwych, bo minimalnie do 6 dni w ciągu półrocza, Iecz obrona "pod przymusem" dała fatalne wyniki i w 1922 r. ukazał się nowy dekret, który organizował obronę na zasadach samorządu. W każdej guberni zostało utworzone kolegium obrończe, z prezydium na czele, obieranym raz do roku na walnym zgromadzeniu członków kolegium; członkami tymi nie mogły być osoby pozbawione praw wyborczych oraz urzędnicy państwowi; wykształcenie prawnicze nie było wymagane. Wymagane były jedynie dwa lata praktyki w służbie prawniczej sowieckiej, względnie złożenie odpowiedniego egzaminu. Obrońcy ci byli opłacani według umowy z klientami i byli obowiązani wpłacać do kasy kolegium pewien procent na wydatki prezydium; od płacenia honorarium były zwolnione osoby, posiadające prawno ubóstwa, robotnicy zaś i pracownicy urzędów sowieckich opłacali honorarium według taksy.

Do tego kolegium weszło sporo prawników przedwojennych, którzy wybili się na czoło instytucji i odebrali praktykę niefachowym prawnikom sowieckim; wywołało to niezadowolenie tych ostatnich, donoszenia na kontrrewolucyjną działalność starych adwokatów oraz żądania zlikwidowania antysowieckich elementów w kolegiach. Ze względu na te żądania kolegia zostały zreformowane przez powiększenie ich liczby oraz wprowadzenia nowego systemu ściągania honorariów przeważnie do "wspólnego kotła".

Ostatecznie ustrój kolegiów został zafiksowany ustawą z dn. 27 lutego 1932 r., według której kolegia obrońców zostały oddane pod dozór swych krajowych prezydiów. Zadaniem tych kolektywów jest okazywanie ludności pomocy prawnej, radcostwo w instytucjach i przedsiębiorstwach, przygotowanie praktykantów (aplikantów). Zostało przywrócone prawo obierania sobie obrońcy na życzenie petenta; honorarium płatne jest według taksy, niezamożni korzystają z usług obrońców bezpłatnie. Honorarium zależy od kwalifikacji osobistych poszczególnego obrońcy, lecz najwyższe honorarium nie może przewyższać najniższego pięciokrotnie.

Na ogół kolektywy obrończe są w Sowietach teoretycznie zrzeszeniami obrońców, opartymi na samorządzie i zasadzie "każdemu według jakości i ilości jego pracy" (zgodnie z obowiązującą taksą) - pod kontrolą komisariatu sprawiedliwości, względnie sądów. Teoretycznie więc ta instytucja obrony nie wiele się różni od podobnych instytucyj w innych krajach.

Praktyka natomiast mówi co innego - jak zwykle w Sowietach. Sam szef prokuratury sowieckiej Wyszyńskij ex cathedra stwierdził, że w sądach sowieckich obrona zaledwie jest tolerowana. Prokuratura zapatruje się na obrońców przeważnie jak na "nieujawnionych jeszcze przestępców". Sędziowie sowieccy demonstracyjnie okazują obrońcom swoją pogardę, więc sytuacja obrońcy w sądach sowieckich jest nie do pozazdroszczenia i często się zdarzają wypadki, że obrońcy, wywołując zdziwienie audytorium, wygłaszają przemówienia oskarżycielskie w obawie o swój własny los.

Nie tylko jednak magistratura sowiecka po macoszemu traktuje członków kolegium obrończego; dowiadujemy się o prokuratorze w Dagestanie, który wypędził z kancelarii sądu obrońcę, nazywając go łobuzem i obiecując mu osadzenie w areszcie w razie przekroczenia progów sądu; nie lepsze jest również traktowanie ich przez sekretariaty sądów sowieckich. "Natrętni ludzie" - tak nazywają w Sowietach, nawet w prasie, obrońców sądowych, dziwiąc się, że nie rozumieją oni, że pobyt ich w sekretariatach sądowych jest tylko przeszkodą w pracy i graniem na nerwach przepracowanych urzędników sądowych. Najwięcej gorliwi z tych obrońców nie wiele mogą zdziałać w warunkach sowieckich. Przede wszystkim na przeszkodzie stoi procedura sowiecka, która w sprawach karnych dopuszcza obrońcę z chwilą wyznaczenia sprawy na wokandę.

Obrońca z urzędu w sądach sowieckich wyznaczany jest we wszystkich sprawach, w których występuje oskarżyciel - (prawodawca sowiecki przeczuwając możliwości, że oskarżony zamiast jednego oskarżyciela będzie miał jeszcze drugiego - w osobie obrońcy - przezornie zastrzegł w k.p.k., ze zrzeczenie się przez oskarżonego obrońcy nie przeszkadza udziałowi oskarżyciela w sprawie); niestety, obrona ta jest przeważnie fikcją, gdyż sąd jest obowiązany zgodnie z art. 242 k. p. k. rozpoznawać sprawę najpóźniej w przeciągu 2 tygodni od daty wpływu sprawy do sądu. Ponieważ przekroczenie tych terminów pociąga za sobą odpowiedzialność dyscyplinarną, są one zazwyczaj przestrzegane i w tym celu sędziowie sowieccy skracają ten termin do trzech dni, które muszą dzielić rozprawę główną od dnia doręczenia oskarżonemu odpisu aktu oskarżenia. W tym właśnie krótkim terminie trzech dni (w każdym razie nie przekraczającym dni dziesięciu) przed rozprawą obrońca musi skomunikować się z oskarżonym, podać sądowi świadków odwodowych (z których, nawiasem mówiąc, sąd uwzględnia przeważnie tylko miejscowych w celu nieprzeciągania spraw poza ustawowy termin) i zapoznać się ze sprawą.

W tych warunkach los oskarżonych sowieckich jest nie do pozazdroszczenia; to też obrońcy sowieccy z rozbrajającą szczerością przyznają na łamach "Sowieckiej Justycji", ze podsądnych trzeba bronić "na wiarę" i że w większych procesach, w których sporo jest oskarżonych "płotek", pewnym pocieszeniem jest fakt, że kary dla tego rodzaju "płotek" są wymierzane niewielkie, a więc omyłki sądowe nie są bardzo krzywdzące. Co prawda w tych większych procesach kary są z góry dyktowane przez właściwy komitet partyjny, jako "środek obrony socjalnej". Najważniejszym punktem obrony jest bliższa znajomość obrońcy z mniej lub więcej wyższymi proletariackimi sferami, w których ważą się losy oskarżonych. W tym celu obrońca musi być przede wszystkim stuprocentowo lojalny, choćby tylko zewnętrznie wobec kompartii, dobrze orientować się w dość zawikłanej zazwyczaj t.zw. "generalnej linii partii" i pamiętać dokładnie dzieła Lenina, gdyż często zdarzają się wypadki, że obrona wygrywa nawet prawie beznadziejne sprawy, cytując odpowiednio spreparowane wyciągi z dzieł Lenina.

Na ogół obrona na rozprawie jest tylko tolerowana; często są stosowane do nich różne szykany ze strony sędziów: cenzura przemówień, ich ograniczenie, zupełny zakaz przemówień, postępowanie dyscyplinarne itp. Cenzura polega na tym, że sędzia wzywa do siebie obrońcę i daje mu wskazówki, jak ma on bronić swego klienta; niezastosowanie się do nich pociąga za sobą przykre konsekwencje. Zdarzają się też wypadki, że sąd ogłasza postanowienie, że "z powodu wyraźnego stanu prawy sąd wyda wyrok bez przemówień stron".

W każdej prawie większej sprawie obrońca otrzymuje ściśle określony czas (nie dłuższy 20 minut), o czym przewodniczący uprzedza obrońcę i przerywa jego przemówienie ściśle po upływie wyznaczonego czasu. "Dyscyplinarki" są wytaczane obrońcom za byle co: za uśmiech na ustach podczas przemówienia prokuratora, za rozmowę z oskarżonym na sali bez zezwolenia sądu, szczególnie zaś za "ujawnienie nieposzanowania do sądu proletariackiego", co może grozić poważnymi konsekwencjami.